Εισαγωγή στην Επικούρεια Φιλοσοφία

Η φιλοσοφία στην γέννησή της ήταν η καθολική επιστήμη. Προέκυψε από την ανάγκη του ανθρώπου να εξηγήσει τον κόσμο που τον περιβάλλει και ορίσει τη θέση του εντός του(Θεοδωρίδης). Γεννήτορες της φιλοσοφίας ήταν οι Έλληνες περίπου δύο χιλιάδες επτακόσια έτη πριν από σήμερα.
Σύμφωνα με τον βιογράφο Διογένη Λάερτιο, ο φιλόσοφος Επίκουρος γεννήθηκε κατά το τρίτο έτος της εκατοστής ενάτης ολυμπιάδος, στις επτά του μηνός Γαμηλιώνος (341 π.χ.). Πατέρας του ήταν ο Νεοκλής και μητέρα του η Χαιρεστράτη. Ήταν Αθηναίος πολίτης του Δήμου Γαργηττού και ανήκε στο γένος των Φιλαϊδών.
Στην ηλικία των τριάντα ετών και ενώ είχε έρθει σε επαφή με τις διάφορες φιλοσοφικές σχολές της εποχής του, μετέβηκε στο Γυμνάσιο της Μυτιλήνης για να διδάξει φιλοσοφία. Σύντομα όμως εγκατέλειψε το νησί για να μετεγκατασταθεί στην Λάμψακο της Ιωνίας. Εκεί δίδαξε για μια πενταετία, δημιουργώντας τον πρώτο επικούρειο φιλοσοφικό του κύκλο.
Το 306 π.χ. ο Επίκουρος μεταφέρει στην Αθήνα την σχολή του. Ιδρύει τον Κήπο όπως τον ονόμασε, σε μια ιδιόκτητη έκταση που αγόρασε ως Αθηναίος πολίτης. Από τον Κήπο η ευδαιμονική φιλοσοφία του διαδόθηκε σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο.
Όπως ορίζει ο ίδιος ο Επίκουρος στην επιστολή του προς Μενοικέα, η ευδαιμονία έγκειται στη μακαρία ζωή, δηλαδή στο να μην υποφέρει κάποιος από σωματικούς πόνους και να μην είναι η ψυχή του ταραγμένη.

"..πᾶσαν αἵρεσιν καὶ φυγὴν ἐπανάγειν οἶδεν ἐπὶ τὴν τοῦ σώματος ὑγίειαν καὶ τὴν τῆς ψυχῆς ἀταραξίαν, ἐπεὶ τοῦτο τοῦ μακαρίως ζῆν ἐστι τέλος..". (Διογένης Λαέρτιος- Βίος Επίκουρου, Προς Μενοικέα)

Την τέχνη του ΗΔΕΩΣ ΖΗΝ, του να ζεις δηλαδή ηδονικά, με μεγάλη ευχαρίστηση, είναι εφικτή να αποκτήσει ο άνθρωπος αρκεί να είναι δεκτικός στην μάθησή της.
Δάσκαλός μας στην τέχνη αυτή είναι ο Επίκουρος και το εκπαιδευτήριο, ο Κήπος, στον οποίο η φιλοσοφία υπηρετεί τη ζωή κι έχει μοναδικό σκοπό όπως κάθε γνώση ή ενέργεια, να φέρει τη γαλήνη και την ευτυχία στη ψυχή και το σώμα του ανθρώπου, όπως έγραψε ο μεγάλος σύγχρονος δάσκαλος Χαράλαμπος Θεοδωρίδης στο βιβλίο του ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ - Η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου (Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ), αποδίδοντας με τον τρόπο αυτό τα λόγια του Σέξτου Εμπειρικού:

"Ἑπίκουρος μὲν ἔλεγε τὴν φιλοσοφίαν ἐνέργειαν εἶναι λόγοις καὶ διαλογισμοῖς τὸν εὐδαίμονα βίον περιποιῦσαν". (Σέξτος Εμπειρικός - Προς Ηθικούς)

Η φιλοσοφία του Επίκουρου, η επικούρεια δηλαδή φιλοσοφία, συγκροτείται στο σχήμα ΚΑΝΟΝΙΚΟ, ΦΥΣΙΚΟ, ΗΘΙΚΟ.
Το Κανονικό, ορίζεται ως η μέθοδος που οδηγεί στην αντίληψη και εξήγηση του περιβάλλοντος κόσμου και του ίδιου του ανθρώπου. Στηρίζεται στις αισθήσεις, στις προλήψεις και στα πάθη(την ηδονή και τον πόνο) και τις φανταστικές επιβολές της διάνοιας. Αυτά, αποτελούν για εμάς τους επικούρειους τα μοναδικά και αξιόπιστα κριτήρια της Αλήθειας.

"Εν τοίνυν τῷ Κανόνι λέγων ἐστὶν ὁ Ἐπίκουρος κριτήρια τῆς ἀληθείας εἶναι τὰς αἰσθήσεις καὶ προλήψεις καὶ τὰ πάθη, οἱ δ' Ἐπικούρειοι καὶ τὰς φανταστικὰς ἐπιβολὰς τῆς διανοίας". (Διογένης Λαέρτιος- Βίος Επίκουρου)

Με τα κριτήρια της Αλήθειας ο άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί και να εξηγήσει τα περί της Φύσεως πράγματα και να αναπτύξει το Φυσικό μέρος της φιλοσοφίας. Δηλαδή να εξηγήσει την λειτουργία και τα αίτια της ύλης, των φυσικών φαινομένων, της γης, του ουρανού, των αστέρων αλλά και του χώρου, του χρόνου και βέβαια των όντων. Η επικούρεια θέαση των πραγμάτων περί της Φύσεως, 23 αιώνες από την απαρχή της, επιβεβαιώνεται και μάλιστα σχεδόν στο σύνολό της, από την διαθέσιμη επιστημονική γνώση του καιρού μας.
Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος τα περί της Φύσεως, οδηγούν στην παραγωγή της Ηθικής Φιλοσοφίας. Το ζητούμενο για εμάς, δηλαδή η πρακτική εφαρμογή της φιλοσοφίας μας, μας δίδεται με το Ηθικό μέρος της επικούρειας φιλοσοφίας. Αυτό αποτελείται ουσιαστικά από μια σειρά γνωμών και θέσεων περί των προτιμήσεων και αποφυγών των ανθρώπινων ενεργειών, που αν τηρηθούν οδηγούν στην ευδαιμονία του βίου. Κάτω από αυτή την οπτική η φιλοσοφία του Κήπου εξετάζει μια σειρά σχετικών ζητημάτων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα περί αρετών, επιθυμιών, δικαιοσύνης, φιλίας, ασφάλειας, αυτάρκειας, αλλά και περί Θεών, ψυχής, φόβου του θανάτου, πρόνοιας, τύχης, δεισιδαιμονίας κ.α.

"Ἄφοβον ὁ θεός, ἀνύποπτον ὁ θάνατος καὶ τἀγαθὸν μὲν εὔκτητον, τὸ δὲ δεινὸν εὐεκκαρτέρητον". (Φιλόδημος - Τετραφάρμακος)

Τα παραπάνω εξετάζονται διεξοδικά με στόχο την απονία και την αταραξία. Όταν ο άνθρωπος βιώνει μια τέτοια κατάσταση δεν έχει ανάγκη από τίποτε άλλο, διότι δεν υπάρχει λόγος να ζητήσει κάτι περισσότερο για να συμπληρώσει την ευεξία της ψυχής και του σώματος. Αυτή η κατάσταση είναι θεωρητική για τον άνθρωπο διότι οι άνθρωποι είναι γεμάτοι από θυμούς, έννοιες και άλλα κακά. Οι Θεοί για τον Επίκουρο είναι αυτοί που ζώντας γαλήνια και ατάραχα στα μετακόσμια, είναι υποδείγματα μακαριότητας για τους ανθρώπους. Τη γαλήνη και την τελειότητα εκείνων θέλουν να φτάσουν οι οπαδοί του Κήπου. Όταν όμως οι άνθρωποι στερούνται των παραπάνω, οδηγούνται στην αναζήτησή αυτών μέσω της οδού της ηδονής, όπως αυτή ορίζεται επακριβώς από τον Επίκουρο.

"..τὴν ἡδονὴν ἀρχὴν καὶ τέλος λέγομεν εἶναι τοῦ μακαρίως ζῆν.." (Διογένης Λαέρτιος- Βίος Επίκουρου, Προς Μενοικέα)

Με τη λέξη ηδονή εκφράζουμε την αντίληψη από μέρους μας του συνόλου των συναισθημάτων που δηλώνουν ικανοποίηση της ψυχής και του σώματος και απομακρύνουν το άλγος(τον πόνο). Ο Επίκουρος διακρίνει τις ηδονές στις κινητικές (χαρά, ευχαρίστηση) και τις καταστηματικές (π.χ. απονία, αταραξία). Η ηδονή είναι το ύψιστο αγαθό, ο έσχατος σκοπός, διότι δεν επιδέχεται κάτι άλλο για να επιτευχθεί αυτή η ίδια. Όπως έχει διατυπωθεί από τον Επίκουρο, αυτά που γεννούν τον ευχάριστο βίο δεν είναι οι αδιάκοπες διασκεδάσεις, ούτε οι απολαύσεις αγοριών και γυναικών, ούτε των ιχθύων και άλλων εδεσμάτων που φέρουν τα πολυτελή τραπέζια, αλλά ο νηφάλιος στοχασμός και η εξερεύνηση των αιτιών για κάθε προτίμηση ή αποφυγή.

"Οὐ γὰρ πότοι καὶ κῶμοι συνείροντες οὐδ' ἀπολαύσεις παίδων καὶ γυναικῶν οὐδ' ἰχθύων καὶ τῶν ἄλλων ὅσα φέρει πολυτελὴς τράπεζα τὸν ἡδὺν γεννᾷ βίον, ἀλλὰ νήφων λογισμὸς καὶ τὰς αἰτίας ἐξερευνῶν πάσης αἱρέσεως καὶ φυγῆς..". (Διογένης Λαέρτιος- Βίος Επίκουρου, Προς Μενοικέα)

Για τον Επίκουρο , αλλά και για εμάς τους σύγχρονους επικούρειους η φιλοσοφία οφείλει να οδηγεί στη γνώση ή ενέργεια για τον ευδαίμονα βίο, αλλιώς είναι γράμμα κενό για την ίδια την ζωή μας, μια φλυαρία που δεν οδηγεί πουθενά στην πραγματικότητα. Ο δάσκαλος έλεγε σχετικά ότι, "μη προσποιείστε ότι φιλοσοφείτε, αλλά να φιλοσοφείτε πραγματικά, γιατί δεν έχουμε ανάγκη του να νομίζουμε ότι υγιαίνουμε, αλλά το να υγιαίνουμε αληθινά".

Οὐ προσποιεῖσθαι δεῖ φιλοσοφεῖν, ἀλλ ὄντως φιλοσοφεῖν οὐ γὰρ προσδεόμεθα τοῦ δοκεῖν ὑγιαίνειν, ἀλλὰ τοῦ κατ’ ἀλήθειαν ὑγιαίνειν. (Επίκουρου Προσφώνησις - LIV)

Στις ημέρες μας η επικούρεια φιλοσοφία εξακολουθεί να αγγίζει ανθρώπους με νου και κρίση σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης.
Φιλοσοφούμε λοιπόν στις ημέρες μας και ειδικότερα ως επικούρειοι, διότι θέλουμε στην ζωή μας να μετέχουμε της αληθινής ευδαιμονίας.
Για εμάς τους επικούρειους, δεν αρκεί μόνο το να λέμε ότι επιθυμούμε να είμαστε ευδαίμονες. Αυτό βεβαίως το δηλώνουν και πολλοί άλλοι, παραμένοντας όμως μόνο στην θεωρία. Εμείς αντίθετα επιδιώκουμε και κάνουμε πράξη το να ζούμε ευχάριστα, το να βιώνουμε πραγματικά την ευδαιμονική αυτή κατάσταση.

Τα κύρια σημεία της φιλοσοφίας του Επίκουρου

Ο Τόμας Τζέφερσον το 1799, παραμονές της εκλογής του ως πρόεδρος των ΗΠΑ, έγραψε μια συνοπτική περίληψη των δογμάτων του Επίκουρου, σε επιγραμματικό ύφος που βρίσκεται δημοσιευένη στην περίφημη επιστολή του προς τον φίλο του Γουίλιαμ Σορτ στις 31 Οκτωβρίου 1819 όπου δηλώνει ότι είναι επικούρειος:

Φυσική

Το σύμπαν είναι αιώνιο.
Τα μέρη του, μεγάλα και μικρά, εναλλάσσονται.
Ύλη και κενό μόνο.
Κίνηση συνδεόμενη με τη βαρύτητα και τη παρέγγλιση.
Αιώνια ανακύκλωση των στοιχείων των σωμάτων.
Οι Θεοί ως όντα αμέσως ανώτερα των ανθρώπων, απολαμβάνουν στη δική τους σφαίρα την ευτυχία τους, αλλά δεν ανακατεύονται με τις ανησυχίες της κλίμακας των όντων που βρίσκονται κάτω από αυτούς.

Ηθική

Η ευτυχία είναι ο σκοπός της ζωής.
Η αρετή είναι το θεμέλιο της ευτυχίας.
Η ωφέλεια είναι το κριτήριο της αρετής.
Καταστηματική ηδονή και απονία.
Η απονία είναι η έλλειψη του πόνου, η αληθινή ευδαιμονία.
Η ενέργεια της κινητικής ηδονής δεν είναι ευτυχία, αλλά την παράγει.
Έτσι η απουσία της πείνας είναι ένα στοιχείο ευδαιμονίας. Το να τρως είναι το μέσο για να την αποκτήσεις.
Ευδαιμονία είναι το να μην υποφέρει το σώμα και να μην ταράσσεται ο νους.
Απονία του σώματος, αταραξία του νου.
Για προσλάβουμε την ηρεμία του νου πρέπει να αποφεύγουμε τις επιθυμίες και τους φόβους, τις δύο κύριες ασθένειες του νου.
Ο άνθρωπος είναι ελεύθερη ατομικότητα.

Η αρετή συνίσταται στα εξής μέρη : 1.Φρόνηση 2.Εγκράτεια 3.Ανδρεία 4.Δικαιοσύνη
Τα οποία αντιπαραθέτονται στα εξής : 1.Αφροσύνη2.Επιθυμία 3.Φόβο 4.Εξαπάτηση

Η επιστολή στην αγγλική

Σχήμα Επικούρειας Φιλοσοφίας



Τάκης Παναγιωτόπουλος

Τελευταία ενημέρωση 13 Φεβρουαρίου 2016